İnsanlık tarihine ışık tutan Diyarbakır’ın Ergani ilçesindeki 12 bin yıllık Çayönü Tepesi’ndeki kazılarda çıkan dünyanın ilk ev modeli müzede sergileniyor.
Çayönü Tepesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Diyarbakır’ın Ergani ilçesinin 7 kilometre güneybatısında, Ergani Ovası kuzeyinde yer alan bir yerleşim yeri. İnsanlık tarihinin yerleşik yaşama geçiş sürecini temsil eden Neolitik Dönem’in ilk dönemlerinden itibaren, yaklaşık 12 bin yıl önce ilk defa iskan edildiği yer. Bu yerleşim yeri, sadece Anadolu değil, aynı zamanda Yakındoğu ve Levant coğrafyasında Neolitik Dönem kültür tarihini en iyi yansıtan yerleşimlerden birisi olması nedeniyle dünya kültür tarihi için anahtar niteliğinde bir yerleşim yeri olarak biliniyor.
Kazı projesi, ilk olarak 1964 yılında İstanbul Üniversitesi Prehistorya (Tarih Öncesi Arkeolojisi) kurucularından Prof. Dr. Halet Çambel ve Chicago Üniversitesi’nden Prof. Dr. Robert John Braidwood ortak projesi olarak başlatıldı. Kazı başkanlığı daha sonra 1987-1992 yılları arasında Prof. Dr. Mehmet Özdoğan ve ardından 2015-2023 yılları arasında Prof. Dr. Aslı Erim-Özdoğan tarafından yürütüldü.
Sarıaltun, toprağa dair, mülkiyet algısına dair net olduğu dönem olduğunu belirterek, "Çayönü ahalisi, yapıları yaparken birbirlerine saygı duyarak, evler birbirlerinin önünü kesmiyor, kapatmıyor, belirli bir sıraya göre gidiyor. Aralarında küçük sokak diyebileceğimiz boşluklar var. Bu yapının bir özel durumu daha var. Bu gün bile mimarların hayretle baktığı subasman seviyesi var. Binanı çevresi bir kaldırım benzeri gibi bir alan. Bununla beraber şurada gördüğünüz taş bir merdiven. Bu açıdan dünyanın en erken merdivenlerinden bir taş olarak var olduğunu biliyoruz" dedi.Taş bir merdivenin olması, platformla yukarı çıkılmasının yapıların yukarı doğru çıkması açısından bunun da önemli bir veri olduğuna dikkat çeken Sarıaltun, konuşmasını şöyle sürdürdü:
Yaklaşık 10 bin yıl önce burada yaşayan ahalinin evlerinin maketlerini de yaptığını kaydeden Sarıaltun, "Bugüne kadar bulunmuş toplam 17 maket örneği var. Bunlardan en tüm ve en iyi durumda olan şu anda Diyarbakır Müzesi’nde sergileniyor. Bu açıdan dünyanın ilk maket ev yapısı, en erken yapısı olduğunu söyleyebiliriz. Bu yapıların birebir örneği, bu yapıların bulunduğu seviyede. Aynı çağdaş. Yapılarla maketi karşılaştırdığımızda çok çok yakın ölçülerde. Ahali bize çok yardım etmiş. Arkeolojik verileri de o maket sayesinde daha iyi yorumlayabilir hale geldik" diye konuştu.Bununla ilgili birkaç teorik açıklamaları olduğunu aktaran Sarıaltun, "Bunlardan biri, bir ritüel amacıyla olabilir, haneyi korumak. İkincisi bir oyuncak olabilir. Üçüncüsü de, tasarım sürecinde Çayönü ahalisi her şeyini yaparken önce bir tasarlamış. Tasarlaması gerekiyor ki her şey bu kadar mükemmele yakın olsun. Bunu yapan ustaların yapacakları yapıları önceden kendilerinde netleştirmesi aslında" şeklinde konuştu.