Çalışanlar dikkat! Emeklilik süresini uzatıyor, İşsizlik maaşı ve kıdem tazminatını etkiliyor
Çalışma hayatına başlayan herkes bir süre çalıştıktan sonra emekli olmanın yolarını arıyor. Ancak bazı durumlarda emeklilik süresi uzayabiliyor. Hayatının belli bir döneminde kayıt dışı olarak çalışanlar, çalıştıkları süre kadar geç emekli oluyor. Sigortasız olarak çalışmak sadece emeklilik tarihinin uzamasına neden olmuyor aynı zamanda çalışanın pek çok hak kaybı yaşamasına da sebebiyet veriyor. Sigortasız çalışan kişi iş kazası geçirmesi durumunda ya da meslek hastalığına yakalanması halinde yasal haklara sahip olamıyor. Öte yandan işten çıkarılması durumunda tazminat talep edemeyen sigortasız çalışanlar işsizlik maaşına da başvuruda bulunamıyor.
Sosyal Güvenlik Kurumu’na tabi olarak çalışmaya başlayan pek çok kişi bir süre çalıştıktan sonra ne zaman emekli olacağını araştırıyor. Erken emekliliğin yollarını arayanlar kimi zaman, olması gerekenden daha geç emekli olabiliyor. Kayıt dışı olarak çalışılan süre emeklilik tarihinin gecikmesine neden oluyor. Bu nedenle vatandaşlar sahte sigortalılık ile ilgili SGK tarafından sıklıkla uyarılıyor.
TAZMİNAT HAKKI YOK!
Kayıt dışı olarak çalışanlar geç emeklilik dışında pek çok hak kaybına da uğruyor. Ücretsiz sağlık hizmetlerinden yararlanamayan sigortasız çalışanlar, işten çıkartılmaları durumunda ihbar ve kıdem tazminatı alamıyor, işsizlik maaşı başvurusunda bulunamıyor. SGK'lı tüm çalışanların sahip olduğu senelik izin ve rapor hakkı kayıt dışı olarak çalışanlar için bulunmuyor.
EMEKLİLİK SÜRESİ UZUYOR
Sigortasız çalışanların en büyük dezavantajlarından biri ise emeklilik sürecini etkilemesi. Emeklilik süresi kayıt dışı olarak çalışılan süre kadar uzuyor. Hayatının belli bir döneminde Sosyal Güvenlik Kurumu’na bağlı olmadan çalışanlar çalıştıkları süre kadar daha geç emekli olabiliyorlar.
Tüm hak kayıplarına rağmen iş arayışındaki kişiler istedikleri şartlarda iş bulamamaları durumunda kendilerine sunulan şartları kabul etmek zorunda kalabiliyor. Çalışanlar bilerek sigortasız çalışmayı kabul edebiliyor. Bunun dışında İşverenler, işçiler veya kendi işini yapanlar vergi, sigorta primi gibi mali yükümlülüklerden kaçınmak, bürokratik işlemlerden kurtulmak için de kayıt dışı istihdama yönelebiliyor. Peki kayıt dışı istihdam tam anlamıyla neyi ifade ediyor? Kişiler ya da kurumlar neden kayıt dışına yöneliyor? Konunun mali, hukuki ve sosyal boyutlarını Sosyal Güvenlik Uzmanı Mert Nayır ile konuştuk.
Kayıt dışı istihdamı, sosyal güvenlik açısından niteliği itibariyle yasal işlerde çalışarak istihdama katılan kişilerin, çalışmalarının gün veya ücret olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına hiç bildirilmemesi ya da eksik bildirilmesi olarak tanımlayan Nayır, kayıt dışı istihdama neden olan etkenlerin ekonomik, hukuki ve sosyal nedenler olarak değerlendirilmesi gerektiğine vurgu yapıyor.
Ülke ekonomisinin büyüme dönemine girmesi ile birlikte rekabet gücünün önem kazandığına dikkat çeken Nayır, "Firmalar rekabet gücünü arttırma için firmalar maliyetlerini düşürme yoluna gitmişler, bu yönde de kayıt dışı ekonomiye ve onun bir yansıması olan kayıt dışı istihdama yönelmişlerdir. Rekabet gücünün yanı sıra işgücü piyasasında da bazı değişmeler olmuş ve çeşitli esnek çalışma biçimleri ortaya çıkmıştır. Her ne kadar İş Kanunu’nda bu konuda yapılmış olan düzenlemeler olsa da bu konudaki anlaşmalar tarafların iradelerine bırakılmış ve ayrıca bu konuda yapılmış olan yasal düzenlemeler yetersiz kalmıştır. Bu durum kayıt dışı istihdamın yaygınlaşmasına sebep olmuştur.
Bunların dışında enflasyon gibi ekonomi değişmeler, gelir dağılımın adaletsiz olması, işsizlik gibi darboğazlar kayıt dışı istihdamı tetikleyen başka nedenlerdir. Ayrıca Türkiye’de işletmelerin büyük çoğunluğunun küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşması nedeniyle bu işletmelerin ekonomik değişmelerden daha kolay etkilenmesine neden olmakta, bu da darboğazı atlatabilmek için işletmelerin kayıt dışı istihdama yönelmelerine sebep olmaktadır.
Örneğin yükselen işsizlik, ucuz iş gücü arzını artırarak kayıt dışılığı teşvik edebilmektedir. Ayrıca büyük ölçekli işletmeler vergi indiriminden, teşviklerden vb. yararlanmak için kurallara uygun çalışmayı tercih ederken daha küçük çaplı işletmelerde kayıt dışı çalışmaya daha sık rastlanmaktadır. Dolayısıyla, Ülkemizde küçük ve orta ölçekli işletmelerin genel ekonomi içerisindeki payının yüksek olması da kayıt dışı istihdamı etkilemektedir." diye konuştu.
Kayıt dışı istihdamın sadece ekonomik değil hukuki ve sosyal boyutu da bulunuyor. Yasaların basit ve açık olmaması, çalışanların bu konudaki hak ve yükümlülüklerini tam olarak bilmemesine neden oluyor. Ayrıca bu konuda yapılan yasal düzenlemelerin sık sık değişikliğe uğraması kişiler üzerinde bilgi kirliliğine sebep oluyor. Yasal boşluklar da kayıt dışı istihdamın nedenleri arasında yer alıyor.
Kayıt dışı istihdamın ekonomik ve hukuki nedenlerinin yanı sıra sosyal nedenleri de bulunuyor. SGK uzmanı Mert Nayır kayıt dışı istihdamın sosyal ve kültürel nedenleri ile ilgili şunları söyledi; Toplumda kayıt dışı çalışmanın zararları konusunda yeterli bilgi ve bilinç düzeyinin oluşmaması dolayısıyla kişilerin iş işten geçtikten sonra Sosyal Güvenlik Kurumuna gelmeleri ve haklardan yararlanamamalarına yol açmaktadır. Ülkemizdeki hızlı nüfus artışı da kayıt dışı istihdam arttıran bir diğer nedendir. Hızlı nüfus artışı beraberinde vasıfsız işgücünün artışına sebep olmakta ve kayıt dışı istihdamı arttırmaktadır. Bunun sebeplerinden bir tanesi kişinin eğitim düzeyine bağlı olarak haklarını yeterince bilmemesi, ikincisi de işsizlik dönemlerinde kişinin kayıt dışı çalışmayı kabul etmek zorunda kalmasıdır
Sosyal devlet anlayışı gereği kişilerin devletin sunduğu bazı sosyal imkânlardan faydalanmak istemeleri de kayıt dışı istihdama sebep olan başka bir nedendir. Genellikle devletin sunduğu sosyal imkânlar gelir durumu olmayan veya çok düşük düzeyde olan ve çalışmayan kişileri kapsamaktadır. Bu olguyu tespit etmek adına da sosyal yardım verilecek kişinin herhangi bir işte çalışmıyor olması veya gelir/aylık almıyor olması gibi şartlar öne sürülmektedir. Bu imkânlardan faydalanmak isteyen kişiler de işverenle anlaşarak kayıt dışı çalışma eğilimine girmekte ve kendilerini büyük bir risk altına almaktadırlar.
Devlet tarafından sağlanan desteklerden faydalanmak için kayıt dışına yönelen kişi sosyal güvencesiz olarak çalıştığı için, çalışanların sahip olduğu pek çok hakka sahip değil. Mert Nayır hak kayıplarını maddeler halinde şöyle sıralıyor; Kişilerin yeterli sağlık yardımı alamamalarından dolayı hastalık vakalarının artması, Sağlıksız bir toplumun oluşması, İş kazası veya meslek hastalığı, analık durumlarında hak ve yardımlardan faydalanamamaları, Kısa vadede yeterli sağlık yardımı alamamalarından dolayı hastalık vakalarının artış göstermesi ve uzun vadede de, daha doğrusu, çalışamaz duruma gelindiğinde emekli aylığı alınamadığından fakirliğin ortaya çıkması, Kişilerin uzun vadede emekli olamaması ve ölüm halinde eş ve çocuklara aylık bağlanamamasıdır.
Kendi isteği ve bilgisi dışında sigortasız çalışan kişiler nasıl bir yol izlemeli? Çalışanlar sigorta durumlarını, primlerinin eksik yatırılıp yatırılmadığını e-Devlet sistemi üzerinden kolaylıkla sorgulayabilirler.
İş verenler çalışanlardan habersiz olarak da sahte sigortalılık başlatabiliyor. Çalışanların sigorta dökümünden bilgilerini kontrol etmesi büyük önem taşıyor. Sigorta kodunda K, S ve Ş kodu şüpheli sigorta kodları olarak görülüyor. Çalışanların e-Devlet sistemi üzerinden sigorta dökümlerini incelemeleri şüpheli kod var ise Sosyal Güvenlik Kurumu’na ihbarda bulunmaları gerekiyor.
K Kodu her ay düzenli olarak prim hizmet belgesi göndermelerine rağmen SGK’nın gönderdiği yazıları tebellüğ etmeyen, primlerini ödemeyen veya cüzi tutarda ödeyen işyerlerini ifade ediyor.
S Kodu sahte iş yerlerinde geçen hizmet süreleri ile gerçekte herhangi bir iş yerindeki “fiili çalışma olmadan sahte sigortalılık bildiriminin” olabileceği fiili çalışmaya dayanmayan ve kuvvetle muhtemel sigortalılık sürelerinin iptal edilmesi sonucunu doğuran bir kod.
Ş Kodu ise şüpheli iş yerlerinde geçen ve sigortalılık bildirimi yapılan iş yerleri üzerindeki kod olmakla birlikte, bu kod ile bildirilen sigortalılık döneminin gerçeği yansıtıp yansıtmadığı üzerinde şüpheler olması nedeni ile, bu kod ile bildirilen hizmet süreleri çoğu zaman iptal ediliyor.
