Denizde kadın!
.
İlk kadın denizci efsanelerine baktığımızda Anne Bonney ve Mary Reed’in Orta Çağ Avrupa’sında her ne kadar kötü bir izlenimleri de olsa korsanlık yapmak amacıyla denize çıktıklarını görüyoruz. Denizci bir aileden gelmeleri, denize olan tutkuları ve yaşam şartları nedeniyle donanmaya katılmak için cinsiyetlerini saklayarak erkek kılığında ilk olarak gemiye adım atmışlardı.
Daha sonra donanmayı bırakarak dünyadaki ilk denizci kadınlar olarak ne yazık ki kariyerlerine ilk kadın korsanlar olarak başlamış ve tarihe isimlerini bu şekilde yazdırmışlardır.
Bundan 20 yıl önce, 20. Yüzyılın sonlarındaki Türkiye’de ilk kız öğrenciler denizcilik bölümlerine üniversite sınavındaki başarılı sonuçları doğrultusunda yerleştirilmiş ve Türk ticaret filosunda çalışacak ilk kadın zabitler olarak başarılı bir şekilde mezun olmuşlardır. Mezuniyet sonrası kuru yük gemilerinde, LPG, kimyasal ve ham petrol tankerlerinde, konteyner ve Ro-Ro gemilerinde 2. ve 3. Zabit olarak çalışmaya başlamışlar ve yıllar geçtikçe deneyimleri onlara ilk Türk kadın Uzakyol Kaptanı olma yolunu açmıştır.
Bu genç Türk kızlarının da başarı hikayesi diğer sektörlerde olduğu gibi Türk kültürünün geleneksel yapısından etkilenmiş, toplumda kahraman ve kutsal bir karakter olarak görüldükleri gibi iş hayatında da güçlü duruşlarıyla atalardan beridir süregelen “Türk Kadını” çizgisini korumuşlardır. Bu kültürel etkinin sebebiyle güçlü Türk kadını gemilerde erkek egemen bir ortamda çalışmasına rağmen kadınsal kimliğini kaybetmemiş ve “Ses Getirici” bir karakter yapısıyla özgüvenin ve başarının timsali olmuştur.
İlk olarak 1989 yılında İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Deniz Ulaştırma İşletme bölümüne bayan öğrencileri kabul ederek sektörde farklı seslerin duyulmasına öncülük etmiştir. Okula giren öğrenciler günümüzde de çoğu öğrenci üzerinde gördüğümüz gibi bilinçsiz bir şekilde okulu tercih etmiş ve çoğu denizde çalışacağından ve okulu bitirip Uzakyol Vardiya Zabiti olup ticaret filosunda görev yapabilmek için en az 12 ay denizde çalışarak staj yapmak zorunda olduklarından habersizdi. Öğrencilerin bilgisiz olduğu bir konuda armatörler bu konuda bilgilendirilmiş miydi ve duruma bakışları nasıl olacaktı? 1989 yılında ilk denizcilik öğrencileri Güverte Stajyeri olarak armatörlerden iş istediğinde işletmelerin şaşkın ve tuhaf bakışlarına maruz kalarak “Gemide kadın uğursuzluk getirir.” düşüncesi etkisiyle büyük bir önyargı ile gemilerde çalışmaya başlamışlardı.
Okullarını bitirip o 4 yıl içerisinde gemide çalışmaya başlamaları ise bu önyargının aslında onların başarıları sayesinde nasıl “Gurur”a döndüğünün göstergesi niteliğinde olacaktı.
90’ların başında ilk kadın denizci olarak okulunu bitirip 23 yaşında Uzakyol Vardiya Zabiti olarak mezun olan Ş. Hanım kariyerine herkes gibi kuru yük gemilerinde değil de bir kuru yükten iş yükü olarak daha da ağır olan LPG tankerlerinde kendi ve kadın denizcilerin kariyerinde bir dönüm noktası niteliğinde sektöre giriş yapmıştır.
Kendisi bize duygularını aktarırken şöyle diyor:
“İlk kadın zabit olarak gemilerde çalışmaya başladığımızda gemi personelinden ve işletmelerden büyük bir önyargıyla karşılaştık. Herkes bu mesleği yapabileceğimiz konusunda şüpheler yaşarken zaman geçtikçe bu şüpheler yerini takdirlere bıraktı ve mesleğimi başarıyla icra ettiğimi gören erkekler daha da şaşırdılar.” (42 yaşında, karada çalışıyor)
Kim bilir? Belki de tüm bu önyargının sebebi erkeklerin kendi cinsiyetleriyle bütünleştirdiği ve hükümdarlıklarını sürdükleri denizcilik mesleğinin arkalarından gelen genç başarılı kadınlar tarafından ellerinden alınacağı korkusu muydu?
İlk kadın zabitler yıllar geçtikçe deneyimli birer Uzakyol Kaptanı olarak tüm ön yargı ve yaşanan sorunlara rağmen kariyer basamaklarını hızlı bir şekilde çıkarak sektörde ilklerin yaşanmasına vesile olmuşlardır. Bu şekilde genç Türk kadını için başka bir kariyer önerisi daha ortaya çıkmış olacaktı: “Sadece Kaptan olmak mı? Peki ya Başmühendis olsak?”
80’lerin başından beridir Gemi İnşa Sektörü’ne kadınların katılımını görmemize rağmen, bayanlar tarafından Gemi Makine Mühendisi olarak gemide çalışmak ağır iş yükü sebebiyle tercih edilmeyen bir seçenek olmuştur. Ta ki bu tabu da 90’ların sonuna doğru bölümündeki tek bayan öğrenci olarak Yıldız Teknik Üniversitesi Gemi İnşaatı ve Gemi Makineleri Mühendisliği’ne azimli bir genç kızın alınmasıyla yıkılmaya başlandı.
2000’lerin başında mezun olup ilk kadın Gemi Makineleri Mühendisi olarak denizde çalışmaya başlayan C. Hanım, “Ben makineciyim.” Dediğinde personelin daha çok şaşırdığını ve inanmadıklarını da belirtiyor. Yaşadığı zor çalışma şartlarına, hatta stajını yaptığı küçük bir kosterde gemi kondisyon ve yaşam mahali koşullarının bir bayana uygun olmamasına rağmen azmetmiş ve yılmayarak mesleğini başarılı bir şekilde icra etmeye devam etmiştir.
Makineci olmak denizcilerin tabiriyle güvertecilere göre daha çok “Bilek gücü” gerektirdiği için ilk başlarda personel ve zabitandan fazlasıyla önyargı görmesine rağmen, böylesi zor bir alanda başarısını gördükçe saygınlık kazanmış ve kariyerinde iyi pozisyonlara gelmiştir. Sağlık sorunları sebebiyle deniz hayatını bitirmek zorunda olmasına rağmen karada çeşitli yüksek mevkilerde devam ettiği kariyerinde de başarısını sürdürmüştür.
Sektörün en fazla mezun oranını kapsayan okul olan İstanbul Teknik Üniversitesi Denizcilik Fakültesi (YDO) de ilk bayan öğrencilerini 1999 yılında bünyesine katmış, ilerleyen senelerde getirilen bayan öğrenci kontenjanı ile birlikte sektörde kadın denizcilerin artmasını en fazla sağlayan denizcilik okulu olmuştur.
Günümüzde 250’yi aşkın toplam mezunu olan ve aktif denizde çalışma oranıyla sektörün kadın denizci yetiştiren en büyük payına sahip okulu olarak şu anda toplamda 118 bayan öğrenci sayısı ile ilerleyen dönemlerde mezun bayan oranını ikiye katlamayı hedeflemektedir.
Türk kültürünün denizde kadına olumlu etkilerine ve kadınların gemilerde daha emniyetli bir ortamda çalışmasına rağmen, kontratları süresince gemide yaşanan stres ve baskıcı bilinçaltı tüm denizciler olduğu gibi kadınlarda da psikolojik sorunlarla fiziksel problemler doğurabiliyor. Türk kültürü denizde kadını koruyor ancak bu koruma yasalarla resmileştirilmediği için kültürel yapı kadını korumada tek başına yetersiz kalıyor.
Son 20 yıldır Türk denizcilik sektörü kadın denizcileri hızlı bir şekilde kendi içine aldı ve gemide çalışma ortamının kural ve konvansiyonlarla daha iyi hale getirilmesi nedeniyle de her geçen gün bu sayı artış gösteriyor. Türkiye’de bu kuralların biraz geriden takip edilmesi de denizci kadınların hukuki olarak tanınmıyor olduğu gerçeğini değiştirmiyor.
Gemilerde kadın denizcilerin daha iyi standartlarda çalışması ve onların sektöre teşvik edilmesi ancak kanunlarla mümkündür ve tüm şartlar düşünülüp irdelenerek Deniz İş Kanunu’na kadın denizcilerin tanınması ve sosyal hakları ile ilgili kurallar getirilmelidir. Bu şekilde, kültürel yapının olumlu etkileri yasalarla tamamlanarak denizde kadın istihdamı artacak ve Türk denizciliği ise kadın denizcilerin “Kariyerlerindeki Bariyerleri” kaldırarak dünya denizciliğine iyi bir örnek olacaktır.
Araştırmanın sonucuna göre %48’lik kesim 30-32 yaşına ve ortalama 6-7 yıl deniz deneyimine kadar denizde çalışmayı tercih ediyor. Geri kalan %52’lik kısmı ise çeşitli sebeplerle karadaki iş imkanları ve akademik kariyeri değerlendirmek üzere denizi bırakıyor. Denizi bırakmada en önemli neden ise işin zorluğu veya yükünün ağır olması değil; evlilik ve bebek sahibi olma gibi özel hayatı etkileyecek faktörlerden kaynaklı oluyor.
“Gemideki işimi ve şu an karada çalışmama rağmen karadaki işimi de seviyorum. Gemide çalıştığım süre içerisinde sosyal hayatım kısıtlı olsa da kazandığım deneyim tüm bunlara değer. Ülkemi tüm dünya ülkelerinde temsil ettiğim ve Türkiye’ye medeni bir bakış sağlayabildiğim için gururluyum. İlklerden biri olarak arkamdan gelen kızkardeşlerime örnek olabilmekse ayrı bir gurur!.”
Evlenme ve aile kurma kararları çoğunlukla kadın denizcileri içinde bulundukları ortam ve durum sebebiyle eşlerini kendi sektörlerinden seçmeye götürmüştür. 32 yaşında kadın bir Uzakyol Kaptanı nam-ı değer “Süvari Hanım” aynı gemide Başmühendis olan eşi ile birlikte ülkeden ülkeye seferler atarak hem iş hayatı hem de aile hayatını başarılı bir şekilde sürdürmeyi başarırken aynı şekilde başka bir gemide kadın bir Başmühendis, Kaptan olan eşiyle birlikte dünya denizlerinde seferler atıyor.
Türk kültürünün aileci yapısı da gemilerde hem çalışmaya hem de aile hayatlarını idame ettirmeye yardımcı olarak daha rahat ve anlayışlı bir ortam yaratıyor. Bunun en büyük kanıtı da 32 yaşında bir kadın Kaptan’ın gemiye 3 aylık bebeğini alarak eşiyle birlikte çalışmaya çıkabiliyor olmasıdır.
Zor da olsa aile hayatlarını gemide sürdürmeyi başarabilen bu kadınların dünya üzerindeki diğer kadın denizcilerin çalışma koşulları düşünüldüğünde Türk kültürü farkının iyi yönleriyle olumlu etkilerini yansıttığı aşikardır.
Toplumda ve çalışma hayatında genel olarak kadınlar korumacı bir içgüdünün altında kalmalarına rağmen bu denizciliğin hiyerarşik yapısı nedeniyle “Mahalle Baskısı”na dönüşmemiş ve gerçekten gemide de diğer personel ile olan ilişkilerde kadınların çalışma koşullarını iyileştirecek şekilde aile ortamı yaratmıştır.
Türkiye’deki çoğu denizcilik okulu ise bunu geçmişten beridir abilik-kardeşlik ve son zamanlarda ise ablalık-kardeşlik felsefesiyle birlikte yürütmekte ve hiyerarşik yapıda daha farklı bir unsur olan “Saygı” faktörünü ortaya çıkarmaktadır. 24 yaşında bir 2. Zabit ise şu şekilde görüşlerini aktarıyor:
“Gemiye ilk stajyer olarak çıktığımda yaşça geminin en küçüğü beni olmam sebebiyle herkes bana ‘Kardeşim’ diye hitap ediyor ve o gözle bakıyordu; Süvari Bey ise herkesten farklı olarak ‘Kızım’ diyordu. Gerçekten öyle zamanlar oldu ki kendimizi 20 kişilik bir aile gibi hissettiğim… Mesela bayramlaştığımız gün. Evlerinden sevdiklerinden ayrı çeşitli mertebelerde o 20 kişi aynı salonda muhabbet ediyor ve bir aile sıcaklığı yaratmaya çalışıyordu. Bu da sadece Türk kültüründe var; gemide yaşadığım aile ortamını çok seviyorum ve Türk olmaktan gurur duyuyorum.”
Özellikle çalışma saatlerinin fazla olması nedeniyle normal sağlıklı bir insan vücudu bile olumsuz etkilenirken kadınlardaki deformasyon kadınların bünyesel yapısı nedeniyle daha da fazla oluyor. Bu da hormonal bozukluklar nedeniyle pek çok problemi de birlikte getiriyor.
Uzun süreler denizde çalışan kadınların bir kısmı stresli çalışma hayatı sonucu tiroit hastası olduklarını belirtirken, bu rahatsızlığın da diğer organları etkileyerek başka problemlere de yol açtığını söylüyorlar. Uzun süreli çalışmanın fiziksel etkileri dışında ast ve üstlerinden görünmez bir “Baskı” yaşayan kadın denizciler de olduğu gibi sözlü ve cinsel tacize de maruz kalanlar da mevcut.
Çalışma hayatını artık Çebi Denizcilik'te Operasyon, D.P.A. Yardımcısı olarak karada sürdürem Ayşe Aslı Başak'ın 'Türk Denizcilik Sektörü ve Global Alanda Denizde Kadının Rolü' adlı makalesinden...
