Okurum ay içinde yaklaşık 50 saat fazla çalışma yaptığını, işverenin fazla çalışma ücretini ödemek yerine fazla çalışma karşılığı olarak ücretsiz izin kullanmaya zorladığını belirterek bu uygulamanın yasalara uygun olup olmadığını ve haklarının neler olduğunu sormuştur.
Okurumun sorusuna geçmeden önce gelin fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma konusunda hafızamızı tazeleyelim.
Fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşuluyla bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.
Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerde kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda ise, ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar “fazla sürelerle çalışma" kapsamında değerlendirilmektedir. Fazla sürelerle çalışmada, her bir saat için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.
Peki, fazla çalışma süresi için bir sınırlandırma bulunmakta mıdır? İşçi istediği sürede çalışabilir mi? İş Kanunu, fazla çalışma süresine açıkça bir sınırlandırma getirmiştir. Buna göre, fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir.Ayrıca, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalarının karşılığını zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında ise bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
Kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.
İşçi, hak ettiği serbest zamanı, altı ay zarfında, işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içinde, aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Konuyu bir örnekle açıklamak gerekirse, haftalık çalışma süresi 45 saat olan bir işyerinde 22-28 Haziran haftasında işçi 70 saat çalışmıştır. Buna göre işçi haftalık 25 saat fazla çalışmıştır. İşçi bu çalışmaların karşılığını serbest zaman olarak kullanırsa, her saat için bir saat otuz dakika olmak üzere toplamda 37,5 saat serbest zaman kullanabilecektir. Bu süre beş iş gününe denk gelmektedir. İşçi bu tarihten itibaren altı ay içinde önceden haber vermek kaydıyla bu süreyi serbest zaman olarak kullanabilecektir. Bu sürenin altı ay içinde kullandırılması gerekmektedir. Önemle belirtelim ki, serbest zamanın altı ay içinde kullandırılmaması halinde altıncı ayın sonunda fazla çalışma ücreti olarak ödenmesi gerekir.
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaya ilişkin bu genel açıklamalarımızdan sonra okurumun sorusuna dönebiliriz. Yukarıdaki açıklamalarımızdan da görüleceği üzere fazla çalışma yapan işçi isterse fazla çalışma karşılığı zamlı ücret yerine serbest zamanı tercih edebilecektir. Yani zamlı ücret ya da serbest zaman seçimi tamamen işçinin inisiyatifinde olup işveren işçiyi serbest zaman kullanmaya zorlayamaz.
İşverenin işçiye fazla çalışma ücreti ödemek yerine serbest zaman kullanmaya zorlaması ve bu durumun bir denetimde ortaya çıkması halinde işverene geriye dönük fazla çalışma ücreti ödetilmesi söz konusu olabilecektir. Ayrıca bu durum işçi açısından, çalışma koşullarının uygulanmaması gerekçesiyle, haklı fesih sebebi de olabilir.
İşçinin onayıyla serbest zaman kullandıracak işverenin, ileride bir uyuşmazlık yaşanmaması adına, işyerinde fazla çalışmaları kayıt altına alması, o ay ücret pusulasında fazla çalışmaların eksik ödenmesinin gerekçesi olarak işçiden fazla çalışma karşılığı serbest zaman kullanımı talep dilekçesini alarak özlük dosyasında saklaması, kanuna göre hesaplanacak serbest zamanı altı ay içinde kullandırması ve altı ay içinde kullandırılmayan serbest zamanının ücretini altıncı ayın sonunda fazla çalışma ücreti olarak ödemesi gerekmektedir.
